Με μεγάλη ευχαρίστηση δημοσιεύουμε στο site μας τον πρόλογο του βιβλίου Ανθολογία Κοινωνικών Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελοποιών τ Γ΄ Κοινωνικά της Εβδομάδος και των Προηγιασμένων των εκδόσεων μας, που συνέταξε ο ομότιμος καθηγητής Βυζαντινής Μουσικολογίας κ. Γρηγόριος Στάθης.

Δημόσια τον ευχαριστούμε για τον ενθουσιασμό και την υποστήριξή του στο εγχείρημα της έκδοσης Ανθολογία Κοινωνικών της Εβδομάδος και των Προηγιασμένων.

Ὡ

ς ἔκφραση τιμῆς ἐξέλαβα τὴν παράκληση τῆς τριάδας τῶν καλῶν ἐπιμελητῶν καὶ ἐκδοτῶν τοῦ παρόντος βιβλίου νὰ στέρξω καὶ νὰ γράψω ἕνα βραχὺ προλογικὸ σημείωμα· γνωρίζουν ὅτι δὲν συνηθίζω κάτι τέτοιο. Κι ἡ τιμὴ ν’ ἀντιτιμᾶ γνωρίζει, ὅταν μάλιστα πρόκειται γιὰ τρεῖς ἀγαπητοὺς μαθητές μου στὰ πανεπιστημιακὰ χρόνια καὶ φίλους ψαλτωδοὺς στὸν Χορὸ Ψαλτῶν «οἱ μαΐστορες τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης» ὑπὸ τὴν διδασκαλία καὶ χοραρχία τῆς ταπεινότητός μου.

Κι ἕνας ἀκόμα λόγος μοῦ κανονάρχησε νὰ προσθέσω καὶ τ’ ὄνομά μου στὸ καλὸ – καλώτατο αὐτὸ πόνημα τῆς φιλοτιμίας τους· τὸ θέμα τοῦ περιεχομένου αὐτὸ καθαυτό.

Τα Κοινωνικά, γενικά, άρα και τα Κοινωνικά της Εβδομάδος…

ὡς ἑνότητα μελοποιημάτων τῶν βυζαντινῶν καὶ μεταβυζαντινῶν καὶ νεώτερων ἑλλήνων μελοποιῶν, εἶναι ἡ εὐρύτερη ὁμοειδὴς ἑνότητα τῆς μελοποιίας στὴν ἱστορία τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης.

Τρεῖς ἐπὶ μέρους κύκλοι μελοποιημάτων, δηλαδὴ ὁ κύκλος τῶν Κοινωνικῶν τῶν Κυριακῶν, ὁ ἄλλος τῶν Κοινωνικῶν τῆς Ἑβδομάδος καὶ ὁ τρίτος τῶν ἑορτῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ –μαζὶ μὲ τὰ Κοινωνικὰ τῆς λειτουργίας τῶν Προηγιασμένων καὶ τῆς μ. Ἑβδομάδος– , προσφέρουν ἕναν μεγάλο ἀριθμὸ ὁμοειδῶν συνθέσεων, ὑπὲρ τὶς εἴκοσι, μὲ βάση ἕνα ψαλμικὸ στίχο τὸ κάθε μελοποίημα, ἐκτὸς ἀπὸ δύο τρεῖς ἐξαιρέσεις στὶς ὁποῖες τὸ κείμενο δὲν εἶναι ψαλμικό. Πρόκειται δηλαδὴ γιὰ ἀκραιφνῆ μελοποιήματα τοῦ Παπαδικοῦ Γένους.

Ἡ μελοποίηση, πάλι, εἶναι ποικίλη…

ἁπλᾶ καὶ σύντομα μέλη, ἐκτενέστερα ἢ καὶ καλοφωνικὰ μέλη μὲ πλατυρμοὺς καὶ ἐπιβολὴ νενανισμῶν. Ὅλοι, σχεδόν, οἱ μελοποιοί, σὲ ὅλες τὶς ἐποχές, φιλοτιμήθηκαν νὰ μελίσουν κάποιο Κοινωνικό· στὴν κοινότερη περίπτωση μιὰ σειρά, στοὺς ὀχτὼ ἤχους δηλαδή, Κοινωνικῶν Αἰνεῖτε τὸν Κύριον, καὶ ἀρκετὰ συχνὰ σὲ κάποιους ἤχους καὶ δυὸ καὶ τρία μελοποιήματα. Στὴν καλύτερη περίπτωση κάποιοι μελοποιοὶ ἐμέλισαν καὶ δυὸ καὶ τρεῖς πλήρεις σειρὲς Κοινωνικῶν Αἰνεῖτε.

Πρέπει ἀκόμα νὰ πληροφορήσω ὅτι οἱ ἐπιφανέστεροι δάσκαλοι μελοποιοὶ τοῦ ιη΄ καὶ ιθ΄ αἰῶνα μελοποίησαν τὰ κοινότερα Κοινωνικὰ τῶν ἑορτῶν σὲ ὅλους τοὺς ἤχους. Ἂν συμποσώσουμε ὅλα αὐτὰ τὰ μελοποιήματα, ὅλων τῶν δασκάλων ὅλων τῶν ἐποχῶν, βρισκόμαστε μπροστὰ σ’ ἕναν ἀρίφνητο πλοῦτο, σ’ ἕναν ὠκεανὸ μελικῆς εὐφροσύνης γιὰ τὴν ὁσιώτερη ὥρα τοῦ καιροῦ τῆς μεταλήψεως “μετὰ φόβου Θεοῦ, πίστεως καὶ ἀγάπης” τοῦ σώματος καὶ αἵματος τοῦ σωτῆρος Χριστοῦ, τοῦ Θεοῦ μας.

Καὶ εἶπα «ὠκεανὸ μελικῆς εὐφροσύνης»…

γιατὶ ἐκείνη τὴν ὥρα θέλουμε νὰ μᾶς πλημμυρίζει καὶ μᾶς καταγλυκαίνει ἕνα τέτοιο γλυκὸ μέλος σὰν ἠχάδι, ἂν ὄχι ἀπ’ τοὺς ἀγγέλους ἀπ’ τοὺς ἀνθρώπους, τοὺς ἀγγελομίμητους ψάλτες.
Τὰ Κοινωνικά, πάλι, ἀπὸ μελοποιητικὴ – μορφολογικὴ ἄποψη, ἔχουν δυὸ σημαντικὰ ὀργανικὰ στοιχεῖα· πρῶτο καὶ κυριώτερο, περιέχουν ὡς σύνολο, τὸν μεγαλύτερο ἀριθμὸ μελισμένων Ἀλληλούια, μιὰ πραγματικὴ πλημμύρα θαυμαστῶν μελικῶν κορυφώσεων.
Τὸ δεύτερο στοιχεῖο εἶναι ἡ ἐπιβολὴ νενανισμῶν, δηλαδὴ ἀπόλυτης μουσικῆς πάνω στὶς ἀσήμαντες συλλαβές νε-να, να-νε, α-νε-να, τε-νε-να, κ.ἄ., ὅλα ἀπότοκα τῶν ἠχημάτων τῶν ἤχων τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας Ανανες, Νεανες, Νανα, Νεναννω, Νεχεανες, Ανεανες.

Καὶ συνυφαίνονται αὐτὰ τὰ ἠχήματα μὲ τὰ Ἀλληλούια, ἐπιβάλλονται στὴν ἐπιμήκυνση τοῦ ἀρκτικοῦ α ἢ τοῦ τελικοῦ α τῆς λέξεως καὶ ἁπλώνονται σὲ σύντομα μελίσματα καὶ πρὸς τὸ τέλος σὲ πλῆρες καὶ αὐτόνομο ἀναφώνημα.
Σπάνια καὶ σὲ ἐξαιρετικὲς μόνο περιπτώσεις Κοινωνικῶν μεγάλων ἑορτῶν ἐπιβάλλονται τερετισμοί, κρατήματα δηλαδὴ μὲ τὶς λέξεις τε-ρι-ρεμ σὲ ποικίλες μορφές.

Τὸ πρᾶγμα ἔχει τὴν ἐξήγησή του·

τὰ Ἀλληλούια μὲ τοὺς νενανισμοὺς ἀποτελοῦν τὰ τρία τέταρτα τοῦ ὅλου μέλους, στὰ βυζαντινὰ καὶ μεταβυζαντινὰ μέχρι τὸν ιζ΄ αἰῶνα, μελοποιήματα.
Τὸ ψαλμικὸ μέρος ἁπλώνεται σὲ ἕνα ἁπλὸ καὶ ἀπέριττο παπαδικὸ μέλος, χωρὶς πολλοὺς πλατυσμούς, ἄρα μὲ εὐδιάκριτες τὶς μελικὲς θέσεις, ποὺ εἶναι κοινὲς σὲ πολλὰ ὁμόηχα Κοινωνικὰ ὅλων τῶν ἐποχῶν.

Αὐτὰ τὰ κοινὰ μελικὰ τόξα, μὲ μεταθέσεις σὲ ψηλὲς περιοχές, ἢ καὶ πάλι σὲ πλαγιασμούς, ἀνάλογα μὲ τὸν ἦχο, κύριο ἢ πλάγιο, στὸν ὁποῖο μελίσθηκαν, εἶναι τὸ ἀσφαλὲς καὶ ἀδιατάραχτο φωνητικὸ πλαίσιο, τὸ νοητὸ καὶ θαυμαστὸ ἠχητικὸ ἀρχιτεκτόνημα μὲ τὶς πολλὲς καμάρες, μέσα στὸ ὁποῖο, λόγω τῆς οἰκειότητας, ἀναπαύονται οἱ ἀκροατές – πιστοὶ κατὰ τοὺς καιροὺς τῆς λατρείας.
Στὸ δεύτερο μέρος καὶ τὸ ἐκτενέστερο, τῶν Ἀλληλούια καὶ τῶν νενανισμῶν, ἀποδεσμεύονται οἱ πιστοὶ ἀπ’ τὴν προσήλωση στὸ ψαλλόμενο κείμενο, ἀφοῦ εἶναι μόνο τὸ Ἀλληλούια καὶ τὰ νε-να ἢ να-νε, καὶ εὐκολώτερα ἡ ψυχή τους φτερουγίζει μὲ τὰ φτερὰ τοῦ μέλους λίγο ψηλότερα ἀπ’ τὴν πεζότητα, γιὰ νὰ κοινωνήσουν τὰ ἄχραντα δῶρα, ἢ νὰ ξυπνάει ὁ πόθος τους γι’ αὐτά.

Τὰ κρατήματα, ὅπου ὑπάρχουν, εἶναι ὁ λίγο παραπέρα πανηγυρισμὸς γιὰ τὴν μεγάλη ἑορτὴ καὶ γιὰ τὸ θαῦμα τῆς σωτηρίας μας.

Ἡ δομὴ τῶν Κοινωνικῶν μετὰ τὰ μέσα τοῦ ιη΄ αἰῶνα ἄλλαξε πολύ·

πλατύνθηκε μὲ φωνητικοὺς ἀκροβατισμοὺς τὸ ψαλμικὸ μέρος καὶ συρρικνώθηκε τὸ μέλος τῶν Ἀλληλούια, ποὺ ψάλλεται πλέον μόνο μιὰ φορὰ στὸ τέλος. Σὲ αὐτὴν τὴν ἀλλαγὴ μποροῦμε ἴσως νὰ διαγνώσουμε καὶ κοινωνικὲς ἀλλαγές, ἀπὸ καθαρὰ λειτουργικὴ ἄποψη.

Ὁ Κοινωνικὸς ὕμνος, τὸ Κοινωνικὸ δηλαδή, εἶναι ἐπικαλυπτικὸς ὕμνος· καλύπτει τὸν χρόνο τῆς ἑτοιμασίας τῆς θείας κοινωνίας καὶ τῆς μεταλήψεως τῶν λειτουργούντων κληρικῶν, ἐντὸς τοῦ Βήματος, καὶ σὲ προέκταση καλύπτει τὸν χρόνο τῆς μεταλήψεως τῶν πιστῶν.

Δὲν προβλέπεται ἀπὸ κανένα Τυπικὸ ἡ ψαλμώδηση κανενὸς ἄλλου μέλους γιὰ τὴν ὥρα τῆς μεταλήψεως τῶν πιστῶν, οὔτε καὶ ψαλμώδηση ἄλλων στίχων τοῦ ἰδίου ψαλμοῦ, ἀπ’ τὸν ὁποῖο ἐπιλέχτηκε ὁ κοινωνικὸς στίχος. Αὐτὴ εἶναι ἡ πάγια ψαλτικὴ παράδοση ἀπ’ τὰ τέλη τοῦ ιγ΄ αἰῶνα, ποὺ πρωτοεμφανίζονται τὰ Κοινωνικὰ στὴ μορφὴ ποὺ ἔφτασαν μέχρις ἐμᾶς.

Ὅ,τιδήποτε ἄλλο ψάλλεται, καὶ μάλιστα παράταιρα ψάλματα καὶ κανταδόρικοι δίφωνοι ἢ τρίφωνοι ψαλμοί, ἢ καὶ τὸ Τοῦ δείπνου σου τοῦ μυστικοῦ σὲ ὕφος κακόγουστου αὐτοσχεδιαστικοῦ μοιρολογιοῦ, εἶναι ξένα πρὸς τὸ πνεῦμα τῆς ὀρθόδοξης λατρείας.

[…]

Ὁ ἀκροτελεύτιος λόγος μου εἶναι ἕνας ἔπαινος στοὺς ἐπιμελητὲς ἐκδότες τοῦ βιβλίου,

καὶ μιὰ εὐχαριστία γιὰ τὴν προσφορά τους. Κι ἕνας μακαρισμός, ἀκόμα, γιὰ τοὺς καλότυχους ψάλτες καὶ ἀναγνῶστες ποὺ θὰ ἔχουν ἕνα τέτοιο ἀπόκτημα, καὶ τὴν γνώση τους τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης νὰ πλατύνουν καὶ τὴν ψυχή τους νὰ εὐφραίνουν ψάλλοντας, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἀδελφοὺς πιστοὺς νὰ βοηθοῦν κατὰ τὴν ὥρα τῆς λατρείας. Καὶ τῷ Θεῷ χάρις!
Γρηγόριος Στάθης
Ὁμότιμος Καθηγητὴς
Βυζαντινῆς μουσικολογίας καὶ Ψαλτικῆς Τέχνης τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Το βιβλίο μας πωλείται από τις Εκδόσεις Σταμούλη (τηλ. 2105238304 και www.stamoulis.gr)

Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να δείτε εδώ