Με πολύ χαρά δημοσιεύουμε τον πρόλογο του κ. Γεωργίου Φίλια, καθ. Λειτουργικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, που δημοσιεύεται στο βιβλίο μας Ανθολογία Κοινωνικών Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελοποιών, τόμος Β΄ Κοινωνικά του Ενιαυτού.

Τον ευχαριστούμε θερμά για αυτήν σύντομη εισαγωγή στην ιστορία του Κοινωνικού αλλά κυρίως για την θερμή υποστήριξή του στην προσπάθειά μας.

Ἡ λειτουργικὴ καὶ ὑμνολογικὴ παράδοση

Στὴν ἐκκλησιαστικὴ γλώσσα καί, κυρίως, στὴ λειτουργικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας ὡς «Κοινωνικὸ» ἐννοοῦμε τὸν ὕμνο, ὁ ὁποῖος ψάλλεται κατὰ τὴν προετοιμασία καί, κυρίως, κατὰ τὴ μετάδοση τῆς Θ. Μεταλήψεως («Θ. Κοινωνία»: ἐξ οὗ καὶ ἡ λέξη «Κοινωνικό»). Ἂν καὶ οἱ ἀρχαιότερες μαρτυρίες πιστοποιοῦν ὅτι ἡ Θ. Μετάληψη ἐλάμβανε χώρα μὲ σιωπηλὸ τρόπο, ὅμως σὺν τῷ χρόνῳ υἱοθετήθηκε ἡ ψαλμώδηση ἑνὸς παλαιοδιαθηκικοῦ Ψαλμοῦ, συναφοῦς- ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο- μὲ τὴ Θ. Μετάληψη.

Ἔτσι, περὶ τὸν 4ο αἰώνα

μαρτυρεῖται ἡ χρήση τοῦ 33ου Ψαλμοῦ («Εὐλογήσω τὸν Κύριον ἐν παντὶ καιρῷ…») κατὰ τὴ Θ. Μετάληψη, κυρίως ἕνεκα τοῦ 9ου στίχου του («Γεύσασθε καὶ ἴδετε ὅτι χρηστὸς ὁ Κύριος»), ὁ ὁποῖος ἑρμηνεύεται ἀπὸ τὸν Κύριλλο Ἱεροσολύμων (στὴν Ε´ Μυσταγωγικὴ Κατήχηση, 20) ὡς πρόσκληση τῶν πιστῶν νὰ προσέλθουν στὴ Θ. Μετάληψη. Ἴσχυσε, ἐν προκειμένῳ, ἡ λεγόμενη «χριστολογικοποίηση» τῶν Ψαλμῶν τῆς Π.Δ., δηλαδὴ ἡ χριστολογική τους ἑρμηνεία, ἀλλὰ καὶ ἡ ὁμοηχία ὁρισμένων λέξεων («χρηστός» καὶ «Χριστός»).
Πλήν, ὅμως, τῆς χριστολογικῆς ἑρμηνείας, οἱ παλαιο-διαθηκικοὶ Ψαλμοὶ προσέφεραν καὶ ἐννοιολογικὲς ἀντιστοιχίες μὲ τὸ γεγονὸς τῆς Θ. Μεταλήψεως· ὅπως, γιὰ παράδειγμα, ὁ 6ος στίχος τοῦ 33ου Ψαλμοῦ («Προσέλθετε πρὸς αὐτὸν και φωτίσθητε…»), ὁ ὁποῖος ἑρμηνευόταν- καὶ αὐτὸς- τυπολογικῶς ὡς προτροπὴ προσελεύσεως στὴ Θ. Μετάληψη.

Ἡ μαρτυρία τῶν Ἀποστολικῶν Διαταγῶν

περὶ τὰ τέλη τοῦ 4ου αἰώνα (Βιβλίο Η´, 13) ὅτι ὁ 33ος Ψαλμὸς συνόδευε τὴν Θ. Μετάληψη παρέχει διπλὴ πληροφορία: ὅτι ὁ συγκεκριμένος Ψαλμὸς εἶχε παγιωθεῖ στὴ λειτουργικὴ πρακτικὴ καὶ ὅτι ψαλλόταν ὁλόκληρος. Παρόμοια μαρτυρία παρέχουν οἱ ὀλίγο μεταγενέστερες πηγὲς τῶν ἁγίων Ἀμβροσίου (γιὰ τὴ λειτουργικὴ πράξη τῶν Μεδιολάνων), Ἱερωνύμου (γιὰ τὴ λειτουργικὴ πράξη τῆς Ρώμης) καὶ ἱεροῦ Αὐγουστίνου (γιὰ τὴ λειτουργικὴ πράξη τῆς βορείου Ἀφρικῆς). Οἱ μαρτυρίες αὐτὲς ὑποδηλώνουν ὅτι σὲ κάθε στίχο τοῦ 33ου Ψαλμοῦ ψαλλόταν, ὡς ἐφύμνιο, ὁ 9ος στίχος.

Σύμφωνα μὲ ἄλλες μαρτυρίες

(ὅπως τῆς ἀρχαιότατης Λειτουργίας Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου) ἤδη ἐχρησιμοποιοῦντο καὶ ἄλλοι Ψαλμοὶ ὡς συνοδευτικοὶ τῆς Θ. Μεταλήψεως: ὁ 22ος («Κύριος ποιμαίνει με…»), ὁ 142ος («Ὑψώσω σε ὁ Θεός μου…») καὶ ὁ 116ος («Αἰνεῖτε τὸν Κύριον πάντα τὰ ἔθνη…»). Φαίνεται ὅτι ἡ ψαλμώδηση ὁλόκληρου τοῦ Ψαλμοῦ ἢ τμήματος αὐτοῦ ἐξαρτῶταν ἀπὸ τὸν ἀριθμὸ τῶν προσερχομένων στὴ Θ. Μετάληψη: ἐάν, δηλαδή, οἱ προσερχόμενοι ἦσαν πολλοί, τότε ψάλλονταν ὅλοι οἱ στίχοι τοῦ Ψαλμοῦ μὲ τὸ ἐφύμνιό τους καί, ἐὰν παρίστατο ἀνάγκη, ἐψάλλετο καὶ ἄλλος Ψαλμὸς. Στὴν ἀντίθετη περίπτωση, γινόταν ἐπιλογὴ κάποιων στίχων, ὥστε μόλις νὰ καλυφθεῖ τὸ χρονικὸ διάστημα τῆς προσελεύσεως τῶν πιστῶν στὴ Θ. Μετάληψη.

Σὺν τῷ χρόνῳ ἐμφανίστηκε καὶ ἡ συνήθεια νὰ παρατείνεται ἡ ψαλμώδηση τοῦ «κοινωνικοῦ» ψαλμοῦ καὶ πέραν τοῦ χρόνου Θ. Μεταλήψεως τῶν πιστῶν: κατὰ τὴ διάρκεια διανομῆς τῶν «εὐλογιῶν» καὶ τῆς μεταφορᾶς καὶ ἐναποθέσεως τῶν ἱερῶν σκευῶν στὸ σκευοφυλάκιο μετὰ τὸ πέρας τῆς Θ. Λειτουργίας. Στὸ Πασχάλιο Χρονικὸ τοῦ ἔτους 624 (ἐπὶ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Σεργίου) μαρτυρεῖται, γιὰ πρώτη φορά, ὁ συνοδευτικὸς ὕμνος «Πληρωθήτω τὸ στόμα ἡμῶν αἰνέσεώς σου, Κύριε…», ἀμέσως μετὰ τὴν ψαλμώδηση τοῦ Κοινωνικοῦ.

Ἡ ἄνθιση τῆς ψαλτικῆς τέχνης

ἐπέφερε τὴ μελοποιΐα τῶν Κοινωνικῶν ψαλμῶν, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ υἱοθετηθοῦν πρὸς ψαλμώδηση ἀρκετοὶ Ψαλμοί (κατ᾽ ἐπιλογὴν ἀπὸ τὸ Ψαλτήριο), ἀλλὰ καὶ νὰ δημιουργηθοῦν μελωδικὲς συνθέσεις μεμονωμένων στίχων τῶν Ψαλμῶν, γεγονὸς τὸ ὁποῖο ὁδήγησε στὴν ψαλμώδηση μόνο τῶν συγκεκριμένων στίχων καὶ, τελικῶς, στὴν ἀτόνιση ψαλμωδήσεως τῶν ὑπολοίπων στίχων τοῦ Ψαλμοῦ.
Ἡ ἀπομόνωση στίχων, ὥστε νὰ ψαλοῦν κατὰ τὴ Θ. Μετάληψη, δημιούργησε τὰ «Κοινωνικά», τὰ ὁποῖα ἔφθασαν μέχρι τὴ σύγχρονη λειτουργικὴ πράξη, διασώζοντας μία ἐννοιολογικὴ συνάφεια μὲ τὸ ἑορτολογικὸ περιεχόμενο τῆς ἡμέρας, κατὰ τὴν ὁποία ἐτελεῖτο ἡ Λειτουργία. Ἔτσι, τὸ κέντρο βάρους τοῦ περιεχομένου τοῦ Κοινωνικοῦ μετατοπίστηκε ἀπὸ τὸ γεγονὸς τῆς Θ. Μεταλήψεως (βλ. τὸν 9ο στίχο τοῦ 33ου Ψαλμοῦ) πρὸς τὸ περιεχόμενο τῆς καθ᾽ ἡμέραν ἑορτῆς (Δεσποτικῆς, Θεομητορικῆς, ἑορτῆς Ἁγίων, ἑβδομαδιαίας ἑορτῆς κλπ.).

Μὲ βάση τὰ παραπάνω, διαμορφώθηκαν τὰ Κοινωνικὰ τῆς ἑβδομάδας

τὸ «Αἰνεῖτε τὸν Κύριον ἐκ τῶν οὐρανῶν» (Ψαλμ. 148, 1α) κατὰ τὴν ἀναστάσιμη Θ. Λειτουργία τῆς Κυριακῆς· τὸ «Ὁ ποιῶν τοὺς ἀγγέλους αὐτοῦ πνεύματα…» (Ψαλμ. 103, 4) κατὰ τὸν ἑορτασμὸ τῶν Ἀσωμάτων Δυνάμεων τὴ Δευτέρα· τὸ «Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον ἔσται δίκαιος» (Ψαλμ. 111, 6β) κατὰ τὴ μνήμη τοῦ Προδρόμου τὴν Τρίτη· τὸ «Ποτήριον σωτηρίου λήψομαι…» (Ψαλμ. 115, 4) τὴν Τετάρτη· τὸ «Εἰς πᾶσαν τὴν γῆν ἐξῆλθεν ὁ φθόγγος αὐτῶν» (Ψαλμ. 18, 5, μνήμη τῶν Ἀποστόλων τὴν Πέμπτη)· τὸ «Σωτηρίαν εἰργάσω ἐν μέσῳ τῆς γῆς, Χριστὲ ὁ Θεός» τὴν Παρασκευή (ἐλεύθερη ποιητικὴ ἀπόδοση τοῦ Ψαλμ. 83, 12)· καὶ τὸ «Μακάριοι οὓς ἐξελέξω καὶ προσελάβου Κύριε· καὶ τὸ μνημόσυνον αὐτῶν εἰς γενεὰν καὶ γενεάν» κατὰ τὸ Σάββατο (συνδυασμὸς τῶν Ψαλμ. 64, 4 καὶ 101, 13).

Ὁ κανόνας ἐπιλογῆς ψαλμικῶν στίχων

– κατ᾽ ἀντιστοιχίαν μὲ τὸ ἑορτολογικὸ περιεχόμενο τῶν Δεσποτικῶν ἑορτῶν- συνέβαλε στὴν διαμόρφωση τῶν γνωστῶν Κοινωνικῶν: τοῦ «Λύτρωσιν ἀπέστειλε Κύριος τῷ λαῷ αὐτοῦ» (ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων, Ψαλμ. 110, 9α)· τοῦ «Ἀνέβη ὁ Θεὸς ἐν ἀλαλαγμῷ…» (ἑορτὴ τῆς Ἀναλήψεως, Ψαλμ. 46, 6)· τοῦ «Τὸ Πνεῦμά σου τὸ ἀγαθὸν ὁδηγήσει με ἐν γῇ εὐθείᾳ» (ἑορτὴ τῆς Πεντηκοστῆς, Ψαλμ. 142, 10β)· τοῦ «Ἐκ στόματος νηπίων καὶ θηλαζόντων κατηρτίσω αἶνον» (Σάββατο τοῦ Λαζάρου, Ψαλμ. 8, 3α)· τοῦ «Εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου» (Κυριακὴ τῶν Βαΐων, Ψαλμ. 117, 26α)· τοῦ «Ἐν τῷ φωτὶ τῆς δόξης τοῦ προσώπου Σου, Κύριε, πορευσόμεθα…» (ἑορτὴ τῆς Μεταμορφώσεως, Ψαλμ. 88, 16β-17α).

Ὅλα αὐτὰ τὰ «Κοινωνικὰ» ἔχουν ληφθεῖ ἀπὸ ψαλμικοὺς στίχους, πλὴν ἐλαχίστων ἐξαιρέσεων, ὅπως τοῦ Κοινωνικοῦ τῆς Μεσοπεντηκοστῆς, τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖ φράση ἐκ τῆς διδασκαλίας τοῦ Κυρίου («Ὁ τρώγων μου τὴν σάρκα…», Ἰω. 6, 56) καὶ τοῦ Κοινωνικοῦ τῶν Θεοφανείων («Ἐπεφάνη ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ, ἡ σωτήριος πᾶσιν ἀνθρώποις»), τὸ ὁποῖο προέρχεται ἀπὸ φράση παύλειας ἐπιστολῆς (Τίτ. 3, 11).

Ἀργότερα ἐμφανίστηκαν Κοινωνικά,

τὰ ὁποῖα ἀποτελοῦσαν πρωτογενεῖς ποιητικὲς συνθέσεις, εἰδικῶς γιὰ κάποιες περιστάσεις: ἔτσι καθιερώθηκε, γιὰ παράδειγμα, ὡς Κοινωνικὸ τῆς Θ. Λειτουργίας τοῦ Μ. Σαββάτου τὸ «Ἐξηγέρθη ὡς ὁ ὑπνῶν Κύριος…» καὶ τὸ «Σῶμα Χριστοῦ μεταλάβετε…» κατὰ τὴ Θ. Λειτουργία τοῦ Πάσχα. Πλὴν τῶν ποιητικῶν συνθέσεων συγκεκριμένων στίχων (γιὰ νὰ ψαλοῦν ὡς Κοινωνικά) παρατηρεῖται ἡ σύνθεση ὁλόκληρου Τροπαρίου: εἶναι τὸ γνωστὸ Κοινωνικὸ «Τοῦ Δείπνου Σου τοῦ Μυστικοῦ…» κατὰ τὴ Θ. Λειτουργία τῆς Μ. Πέμπτης.

Τὰ ὅρια τῆς παρούσας Εἰσαγωγῆς δὲν ἐπιτρέπουν τὴν παράθεση τῶν διαφοροποιήσεων καί, ἐνίοτε, διχογνωμιῶν, οἱ ὁποῖες παρατηροῦνται- ὡς πρὸς τὰ Κοινωνικά- στὰ διάφορα Τυπικά (ὅπως τῆς Λαύρας τοῦ Ὁσίου Σάββα, τοῦ Γεωργίου Βιολάκη καὶ τοῦ «κολλυβαδικῆς παραδόσεως» Τυπικοῦ τοῦ Οἰκονόμου Γεωργίου Ρήγα). Τὰ θέματα αὐτά, ἄλλωστε, ἀναμένουν τὴν περαιτέρω διερεύνηση ἀπὸ μελλοντικὸ ἐρευνητικὸ κάλαμο.

Ἡ μουσικολογικὴ παράδοση

Ὅπως ἀναφέρθηκε παραπάνω, ἡ ἄνθιση τῆς ψαλτικῆς τέχνης ἐπέφερε τὴν αὔξηση τοῦ ἀριθμοῦ τῶν Κοινωνικῶν. Ἄρχισαν, μάλιστα, νὰ ἐμφανίζονται πολλαπλὲς μουσικὲς συνθέσεις ἐπὶ τοῦ ἰδίου Κοινωνικοῦ. Οἱ μουσικολόγοι ἐπισημαίνουν ὅτι τὰ Κοινωνικὰ ἀνήκουν στὸ παπαδικὸ γένος τῆς μελοποιΐας καὶ ἐμφανίζονται ὡς ἀνώνυμες συνθέσεις ἀπὸ τὸν 12ο-13ο αἰ. σὲ κώδικες ὑπὸ τὸν τίτλο «ᾈσματικόν».

Ἀπὸ τὴ λεγόμενη ἐποχὴ τῆς «καλοφωνίας» (τέλη 13ου- ἀρχὲς 14ου αἰ.)

ἄρχισαν νὰ ἐμφανίζονται ἐπώνυμες ἀργὲς συνθέσεις μεμονωμένων στίχων ἀπὸ τοὺς Ψαλμούς, οἱ ὁποῖες εὑρίσκονται καταχωρισμένες σὲ κώδικες ὑπὸ τὸν τίτλο «Ἀκολουθίαι». Ἀπὸ τὶς πρῶτες αὐτὲς ἐπώνυμες συνθέσεις μνημονεύουμε τὸ «Σῶμα Χριστοῦ…» σὲ ἦχο πλ. τοῦ Α´, τοῦ πρωτοψάλτου Ἰωάννου Γλυκέος· τὸ «Αἰνεῖτε τὸν Κύριον…» (στὸν ἴδιο ἦχο) τοῦ μαθητῆ του, μαΐστορος Ἰωάννου Παπαδoπούλου τοῦ Κουκουζέλη· καὶ τὸ «Τοῦ Δείπνου Σου τοῦ Μυστικοῦ…», σὲ ἦχο πλάγιο τοῦ Β´, τοῦ Νικηφόρου Ἠθικοῦ.

Μετὰ τὸν 14ο αἰ., οἱ συνθέσεις αὐτὲς πολλαπλασιάστηκαν καὶ δημιουργήθηκε ὁλόκληρο μουσικὸ «ρεπερτόριο» Κοινωνικῶν ὅλου τοῦ ἔτους. Περὶ τὸ 1400 μ.Χ., ὁ Ἰωάννης Κλαδᾶς μελοποίησε τὸ Κοινωνικὸ τῶν Κυριακῶν («Αἰνεῖτε τὸν Κύριον…») σὲ πλήρη σειρὰ τῶν ὀκτὼ ἤχων, καθὼς καὶ κάποια ἄλλα Κοινωνικὰ τοῦ ἔτους, σημαντικότερο τῶν ὁποίων τὸ ἕως σήμερον ψαλλόμενο- στὴ Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων- Κοινωνικὸ «Γεύσαθε καὶ ἴδετε…» σὲ ἦχο Α΄ τετράφωνο.

Ἀπὸ τοὺς μελοποιοὺς Κοινωνικῶν μετὰ τὸν 14ο αἰ.,

οἱ ὁποῖοι ἀξίζει νὰ μνημονευθοῦν, ἐπιλέγουμε τοὺς Μανουὴλ Δούκα Χρυσάφη, Μανουὴλ Γαζῆ, Ἰωάννη Λάσκαρη, Δημήτριο καὶ Δαβίδ Ραιδεστηνοὺς καὶ Ἰωάννη Πλουσιαδηνό. Τὴν περίοδο αὐτὴ διασώζονται Κοινωνικά, τὰ ὁποῖα φέρουν συγκεκριμένα ὀνόματα, ὅπως «κιθάρα», «φράγκικον», «πέρσικον», «βουλγάρα» κ.ἄ.

Μὲ τὴν περαιτέρω ἄνθιση τῆς ψαλτικῆς μελοποιΐας κατὰ τὸν 17ο αἰ., οἱ μουσικὲς συνθέσεις Κοινωνικῶν πληθύνθηκαν ἀπὸ φημισμένους μελοποιούς, ὅπως ὁ πρωτοψάλτης Παναγιώτης Χρυσάφης, ὁ Γερμανὸς Νέων Πατρῶν, ὁ ἱερεὺς καὶ Νομοφύλαξ Μπαλάσης καὶ ὁ Πέτρος Μπερεκέτης, ὁ ὁποῖος δημιούργησε (μέσα στὰ μουσικὰ βιβλία) ἰδιαίτερη ἑνότητα Κοινωνικῶν μὲ δικές του, ἀλλὰ καὶ προγενέστερες συνθέσεις.

Τὸ παράδειγμα τοῦ Πέτρου Μπερεκέτη

μιμήθηκε (ἀργότερα) ὁ λαμπαδάριος Πέτρος ὁ Πελοποννήσιος. Ἀπὸ τὶς παλαιότερες παρόμοιες συνθέσεις πρέπει νὰ μνημονευθεῖ ἡ τοῦ πρωτοπαπᾶ Βενεδίκτου Ἐπισκοποπούλου καὶ τοῦ Ἀνδρέα Μοροτζανέτη (κρητικὴ ψαλτικὴ παράδοση 16ου-17ου αἰ.), οἱ ὁποῖοι εἶναι οἱ μελουργοὶ δύο τουλάχιστον συνθέσεων τοῦ Κοινωνικοῦ τῶν Κυριακῶν («Αἰνεῖτε τὸν Κύριον…»).

Τὸ δεύτερο ἥμισυ τοῦ 18ου αἰ. καὶ ἑξῆς συντελεῖται σημαντικὴ ἀλλαγὴ στὴν ψαλτικὴ τέχνη. Τὴν περίοδο αὐτὴ προβάλλονται οἱ μουσικές συνθέσεις Κοινωνικῶν ἀπὸ τὸν πρωτοψάλτη Δανιήλ, τὸν λαμπαδάριο Πέτρο Πελοποννήσιο, τοὺς πρωτοψάλτες Ἰάκωβο καὶ Πέτρο τὸν Βυζάντιο, Γεώργιο τὸν Κρῆτα, τοὺς πρωτοψάλτες Ἰωάννη, Κωνσταντῖνο , Γρηγόριο καὶ τὸν Θεόδωρο Φωκαέα.

Εἶναι προφανὲς ὅτι ὅλα τὰ παραπάνω παραπέμπουν στὴν ὕπαρξη ἑνὸς μεγάλου μουσικοῦ πλούτου Κοινωνικῶν· καὶ αὐτὴ ἡ σημαντικὴ λειτουργικὴ καὶ μουσικὴ παράδοση ἔχει ἀνάγκη διασώσεως καὶ προβολῆς μέσῳ εἰδικῶν ἐκδόσεων. Γι᾽ αὐτὸ μὲ ἰδιαίτερη χαρὰ ὑποδεχόμαστε τὸ δεύτερο βιβλίο τῆς σειρᾶς «Ἀνθολογία Κοινωνικῶν Βυζαντινῶν καὶ Μεταβυζαντινῶν Μελοποιῶν», τὸ ὁποῖο θὰ περιέχει τὰ Κοινωνικὰ τοῦ Ἐνιαυτοῦ. Πρὸς τοὺς κοπιάσαντες γιὰ τὴν ἔκδοση, τόσο ὡς πρὸς τὴ μουσικολογική, ὅσο καὶ ὡς πρὸς τὴν ἐκδοτικὴ ἐπιμέλεια, ἀξίζει ἡ ἔκφραση τῶν θερμότερων συγχαρητηρίων καὶ τῆς εὐχῆς γιὰ περαιτέρω μελλοντικὴ «ἀνθοφορία».

Γεώργιος Ν. Φίλιας
Καθηγητὴς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Μπορείτε να το βρείτε στο Βιβλιοπωλείο του Ν. Παναγόπουλου (τηλ. 2103224819 και npanagopoulos.gr)

Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να δείτε εδώ